عرفان قانعی فرد

گفت و گويی با نيلوفر بيضايی، کارگردان و نويسنده جوان 

 پنجشنبه ٢٦ آذر ١٣٨٣ – ١٦ دسامبر ٢٠٠۴

 مقدمه: دوستان ارجمند می دانند که شغل اصلی من ترجمه و فرهنگ نگاری بوده و هست و بنا به اين شغل پر تنوع ، همواره در سفر به داخل و خارج از ايران بوده ام ، تا آزادانه و به دور از دغدغه ای ، در کنج خلوتی بنشينم و با فراغت بساط ترجمه را پهن کنم و در اين ١٠-١٢ سال چه خاطرات بزرگ و شيرينی برايم رخ داد، چه برخوردهايی آزارنده و چه نقد ها و چه تشويق ها ی دلگرم کننده ، هر کدام به گونه ای به ادامه کارم واداشتند و در خود نمی بينم نه علت آن شماطت ها و ملامت ها و نه استحقاق اين لطف ها و محبت ها را ، خود بهتر دانم چيستم و کيستم

 

 از اين عقايد اشخاص مختلف، برداشت ها و تعبير های متفاوتی خواهد شد، که طبعا آزادانه است و هر کسی اختيار آن را دارد که مطابق منطق و تفکر خود ، تجزيه و تحليل کند ، اما اعترافی صادقانه زيباست اگر بگويم ، به هيچ دسته و حزب و سازمانی و نهادی و شخصی ، تعلق تفکر و ايدوئولوژی ندارم و مبنای کاريم نيز بر اساس نوعی برخورد علمی و تحقيقی ، با مسايل بوده است و در حفظ اين استقلال نيز از پرداخت هر گونه بهايی ابا نداشته ام – حتی آنان که خواستند به بد نامی و خرابی و رسوايی، عزمم را ريشه کن کنند - ، در کنار تحصيلاتم ، بخشی از کار‌ تحقيقات‌ خود را به‌ بررسي‌ و تحليل‌ انديشه ها و چهره هايی از ايران ، اختصاص‌ داده‌ام و بعد از پي‌ بردن‌به‌ چارچوب‌ ساختار تفکر‌ آنها، نوشتن و يا ترجمه‌ مطالبي‌ را درباره‌ آن افراد‌ پذيرفته ام‌ ، چون‌ تا زماني‌ كه‌ انديشه و پيام و محتوی آن چهره ها  براي‌ رشد تفکر و انديشه خواننده‌ مفيد نباشد، هرگز نه از او ترجمه اي‌ مي‌كنم‌ و نه نقدی خواهم نوشت. در هر صورت‌ ، معتقدم : ترجمه‌اي‌ كه‌ براي‌ شناساندن‌ هنر و ادب‌ فرهنگ‌ ملت‌ و سرزمينم‌ باشد ، لذت‌بخش‌ است‌. زيرا هدف‌ و تعهد مترجم‌ ، همانا شناساندن‌ فرهنگ‌ ملت‌هاست‌ و اگر موفق به‌ معرفي‌ وعرضه‌ فرهنگ‌ و انديشه های سرزمين‌ مادري‌اش‌ شود ، " زهي‌ سعادت‌! " در اخلاق و ايدئولوژی مترجم ، ملاک همين شناساندن و پل زدن ،‌ در موقع‌ ضرورت‌ ، در حوزه ادب‌ و انديشه‌ سرزمين‌ مادري‌اش‌ به‌ ديگران‌ است، وگرنه‌ جز اين‌ توقع‌، مترجم‌ ارزشي‌ ندارد.ارزش‌ مترجم‌ مانند هنرمند، اداي‌ دين‌ به‌ جامعه‌ است‌، به‌ همين‌ خاطر گاهي‌ ترجمه‌ را نوعي‌ هنر مي‌دانند. اما برای شخص خودم ، آن گفتارهای بخش " نسل جوان "  ، جزيی از وجود ، هويتم و خاطرات جوانی ام است و احساس می کنم بيشتر از همه آن ديگر گفتگو هايم ، " من واقعی " در آن است.

 به همت "اخبار روز " مثل هميشه ، نخست گفتگوهايم در اينجا منتشر می شود.

               

 

 قانعی فرد: اينکه انسان هنرمند يا خلاق ، با چه نگاهی يا نگرشی اثری را برای اجرا انتخاب بکند ، بسيار مهم است ، در شغل ما انتخاب اثر برای ترجمه ، خصوصا انتخاب ترجمه ادبی و يا سياسی – اجتماعی اهميت بسياری دارد ، مثلا مترجم اگر تازه کار باشد ، از هر قلق و يا لم و يا حربه خاصی استفاده می کند تا اندک اندک نظر خوانندگان را جلب کند و خصوصا در جامعه امروز ما - در ايران – يک مترجم جوان هزار راه را بايد تست کند تا سد گم نامی شکسته شود و يا برای چاپ اثرش و رسانده پيامش بازار ناشر را هم بسنجد و گرنه چندان با توفيق روبرو نخواهد بود و در اينجا می خواستم نظر شما را بدانم که در انتخاب های خود  مانند بوف کور...آيا بيشتر ديدگاه سياسی داری يا هنری ؟...مخاطب را چطور می بينی ؟

 

 بيضايی: حتما می دانيد كه من كارگردان مولف هستم و متون اكثر نمايشهايی كه كارگردانی كرده ام را خودم نوشته ام. “بوف كور“ سومين اثری است كه من آن را از ميان آثار ديگران برای اجرا برگزيده ام و همچنين دومين متنی است كه از ميان متون انتخابی نوشته شده توسط ديگران ، در اصل نمايشنامه نبوده و من آن را به نمايشنامه تبديل كرده ام.

 مسلم است كه برای من در وهله ی اول جنبه ی هنری اهميت دارد. در كار تئاتر معيار من هنر بوده  وهست. به باور من يك اثر هنری كه در آن دو عنصر “ فرم“  و “محتوا“ يكديگر را جسته و يافته باشند، اثری قابل تعمق است و در بوف كور همخوانی اين دو عنصر به حد كمال رسيده است. بوف كور دارای ساختار و منطقی منحصر بفرد است و در عين حال اثری چند لايه كه می تواند در هر دوره دوباره خوانده و نقد و تحليل شود. يك اثر كلاسيك است كه هم در فرم و هم در محتوا دست به يك ساختار شكنی زده است.

در فرم، تصاوير بسيار قوی ، در هم ريختن زمان و مكان ،“ تكرار“ وقايع ، جملات و شخصيتها در قالبهايی كه در هر دور زوايای جديدی را می گشايد ، پرداخت كلاژ گونه ، قوه ی تخيل سرشار ودر محتوا تاكيد مكرر بر واژه ی “من“ آنهم درتقابل با فرهنگی كه در آن  فرد در جمع حل شده و سرنوشت خويش را بدست تقدير سپرده است و در جهل و خرافات غرق است، تاكيد بر تناقضهايی كه ميان “من“ در چنين جامعه ای و  تاريخ ، اسطوره ، جبرهای موروثی ايجاد می شود و خلاصه بارهايی كه چنين فردی در چنين جامعه ای به اجبار بر دوش خود حمل می كند ، قدرت انتقال تصوير آسمان به زمين ، تقدس زدايی و بسيار ی نكات ديگر در اين اثر برای من بسيار جذاب بوده است.

مسلم است كه مخاطب برای من اهميت دارد و برای اوست كه كارم را به صحنه می برم و واضح است كه می خواهم با او ارتباط برقرار كنم، اما می دانم كه با همه نمی توانم به يك اندازه اين ارتباط را برقرار كنم. اين زندگی كنونی و بيوگرافی همين مخاطب است كه من تلاش می كنم در كار هنری ام از “روزمرگی“ خارج كنم و بتوانم فضايی ايجاد كنم كه بتواند با فاصله به “خود“ بنگرد. در عين حال من بعنوان سازنده ی اثر ، خودم را از اين مخاطب جدا نمی بينم و خودم نيز بدنبال اين امكان بازنگری و كاوش هستم . پس اثر هنری هم برای خودم و هم برای مخاطب من بايد حرفی برای گفتن داشته باشد. من تلاش می كنم تا بسياری از اين حرفهای ناگفته را به تصوير بكشم . برای مخاطبی كه عادت به “ديدن“ ندارد، فضای كار من كمی نا مانوس است . همچنين برای مخاطبی كه بدنبال “پيام“ و “نسخه“ و حل مسايل جهان در اثر هنری است، كار من چيزی برای عرضه ندارد. من در كارم پاسخی برای كسی ندارم ، اما جدا اميدوارم كه بتوانم پرسشی به پرسشهای او بيفزايم . كسی هم كه پرسشی ندارد و همه چيز را می داند و پاسخ همه ی سوالها را از پيش با حكمی صادر كرده است ، مسلما با كار من ارتباط عميقی برقرار نخواهد كرد.

 

 قانعی فرد: سخن منتقدان تا چه اندازه روی شما تاثير دارد ؟ اصلا به وجود نقد سالم در ايران باور داريد ؟ ببينيد من شخصا به عنوان يک مترجم جوان که کم تا بيش در ايران و يا خارج از کشور فعاليت خودم را ادامه دادم و جزو خوش شانس هايی هستم که همواره مطبوعات و رسانه ها را در کنار خودم داشتم تا اثرم و يا سخنم و يا برنامه ام را اعلام بکنم ، خيلی کم با نقد سالم مواجه شدم !    يا اغراق بوده و بزرگ نمايی و يا نفرين بوده ونوعی غرض ورزی شخصی و کودکانه و يا اصلا سکوت تعمدی ......مثلا در ترجمه روزگار آدمکشها نوشته هنری ميلر، دو نقد سالم دريافت کردم که اولی را " قطب الدين صادقی " گفت و دومی را " صديق تعريف " ....در نسل قبل از ما هم که يا نان به قرض دادن بود و يا تسويه حساب شخصی...کمتر منتقدی سالم و فنی مانند " کامران فانی " ديده ام.  

 بيضايی: البته؛  بستگی به نوع بيان سخن دارد. منتقدينی بوده اند كه نقد آنها بر آثارم مرا متوجه نكاتی كرده است كه شايد نديده بودم . فكر می كنم آنقدر هم با خودم صادق باشم كه پس از اجرا متوجه نقاط ضعف و قوت كارم بشوم ، اما هميشه نكات و زوايايی هست كه از نظر من بعنوان سازنده ی اثر دور مانده است. اما هميشه كسانی هم هستند كه بدون درك چارچوبهای نقد يك اثر پا به اين ميدان گذاشته اند و من بعد از خواندن دو جمله متوجه می شوم كه خواسته اند ادعای فضل كنند ، اما كلا از فضای كار من كه قصد نقد آن را داشته اند آنقدر دور افتاده اند تا جايی كه مسايل مربوط به فلسفه و هستی و اقتصاد و اجتماع را حل می كنند بدون اينكه نوشته شان كوچكترين ربطی به اثر من داشته باشد. اين دسته را نمی توانم جدی بگيرم و كوچكترين اثری بر من نمی گذارند و راستش فقط به سطحی بودن دانش آنها و نا آشنايی شان به ساختار نقد اثر هنری پی می برم. پس در مجموع پاسخ سوال شما آری است. به نظر من منتقد داريم ، ولی كم داريم. منتقد هم از نظر من كسی است كه بتواند نقاط ضعف و احيانا قوت يك اثر را با معيارهای حرفه ای بسنجد و بنماياند ، بدون اينكه دوری يا نزديكی شخصی يا فكری اش با سازنده ی اثر نقشی در قضاوت او داشته باشد و يا ناكاميهای شخصی اش را بخواهد با اظهار فضل و برخورد از بالا جبران كند . تكرار می كنم كه منتقد داريم ، ولی متاسفانه كم داريم ، چون هنوز وارد دوران تعقل نشده ايم ، دانش مان سطحی است، قضاوتهای شخصی و پيشدواری و تعصب دست و پايمان را بسته است ، ساختار ذهنی تربيت نشده ای داريم ، كم منطق و گاه بی منطقيم، كينه ورزيم ، قبيله گرايیم و از اين منظرها هنوز “مدنی” نشده ايم، اما در عين حال نشانه هايی را نيز می بينم كه نشان می دهد در راه و در مرحله ی گذاريم و اين نشانه ی مثبتی است.

 

 قانعی فرد : امروزه فعاليت و پويايی نسل جوان و فعال در سينما و تئاتر ايران را چگونه می بينی ؟ چه آنها که شناخته   شدند و چه آنها که امروزه در حال مطرح شدن هستند و حتی آن دسته از جوانان با استعداد و خوش قريحه ای که با علاقه اين راه را آغاز کرده اند .

 

 بيضايی : تا آنجا كه من اطلاع دارم در ميان جوانان ، تعداد علاقمندان رشته های هنری بطرز غريبی زياد است. مسلم است كه شرايط موجود و ماهيت حكومت فعلی كه شديدا محدود كننده و ضد خلاقيت و مخالف مرزگشايی است ، روی آوردن به هنر، نوعی عكس العمل در مقابل تفكر قشری و محدود انديش حاكم است.  اين پديده هر چند به خودی خود امری مثبت است ، ولی بدين معنا نيست كه همه ی كسانی كه در حال حاضر به هنر روی آورده اند ، الزاما در اين حرفه خواهند ماند و آثار بزرگی خواهند آفريد. اما اين رشد كمی اين امكان را بوجود می آورد كه در پس اين دوران ، شاهد حضور هنرمندانی بزرگ و ماندگار باشيم . تلاشهای امروز ، زمانی به بار خواهد نشست . می دانم كه موانع كار خلاقه در ايران بسيار زياد است. همچنين جدا بر اين باورم كه رشد و به بار نشستن خلاقيت در فضايی آزاد و بدور از سانسور و خود سانسوری ممكن است. اما گشايندگان اين راه از ميان همين نسل خواهند بود. نگاه اين نسل به نسلهای پيش از او نگاهی نقادانه است و تعارف هم نمی شناسد و كمتر در قيد و بند روابط و ضوابط است. بسياری از متعلقين اين نسل ديگر حاضر نيستند تنها به صرف اينكه كسانی جزو “بزرگان“ و “اساتيد“ بوده و هستند، هر چه آنها می گويند و می انديشند را در بست بپذيرند. روابط مريد و مرادی در ميان اين نسل كمتر است. ميل به تجربه و جستجو و يافتن راه شخصی خويش ، نكته ای بسيار مثبت و لازمه ی كار خلاقه است كه در عين حال نتيجه و يا عكس العمل جبر حاكم است كه همه را يك شكل و بی پرسش می خواهد. اين نسل ناچار است كه يك مسير پر آشوب را برای رسيدن به تعادل طی كند. ناچار است شهامت و صراحت را بياموزد. ناچار است با تعصبات خويش و پيشينيان درگير شود و اتمام حجت كند.  اينهمه تلاش و ميل به آفرينش و پيشرفت و گشودن چارچوبها، آنگاه كه به دانش و عمق مجهز شود و بتواند آنچه كه به اين پيشرفت ياری می رساند را حفظ كند و از آنچه بدان لطمه می زند جدا شود، به بار خواهد نشست.

 

 قانعی فرد: اصلا به تابو شکنی اعتقاد داری ؟ فکر می کنی تابوهای جامعه ما چيست ؟.. چون خودم هميشه معتقدم بايد درس گرفت از نسل گذشته ، اما نو راهه ها را بايد رفت و از هيچ مانعی هم نهراسيد ، چون گذشت زمان، جامعه و نقدهای درست ، سره را از ناسره بازخواهد شناخت.

 

 بيضايی: بله . بدون شكسته شدن تابوهای موجود ، بدون شكسته شدن “تقدس“ آنچه محدود كننده و عقب نگه دارنده است  نمی شود  چيزی را ساخت. بگذاريد يك جواب كلی بدهم و وارد مثالها كه بيشمارند نشوم ، چون طولانی می شود. همه آن عادتها و باورهايی كه گفته می شود ، چون هميشه بوده اند ، پس بايد تا ابد نيز بهمانگونه باشند، همه ی آن تعاريفی كه بر بنياد چنين نگرشی از مقولات، از انسان، از زن، از مرد، از خانواده ، از تمايل جنسي، از مفاهيم و واژه ها ... انجام شده و به نسلهای بعد تحميل شده است ، می بايست از زوايای ديگر ديده شود، دوباره تعريف شود و اين كار آسانی نيست. بايد پوسف كلفت پيدا كرد و از حربه هايی كه برای به حاشيه راندن تلاشگران اين راه مورد استفاده قرار می گيرند ، نهراسيد. بايد جست و يافت و در مقابل هر آنچه كه بدون جستجو و حق و توان پرسش و تنها بر حسب عادت و به حكم “اخلاق“ تعريف شده توسط پيشينيان  انجام می دهيم يا بدانها باور داريم ، امكانات ديگری را يافت. بگذاريد غلو شده بگويم، بايد به عمق پوچی رسيد، تا بتوان از پس آن راه جديدی يافت. اين “بايد“ ها را من حكم نمی كنم، بلكه هزينه ای است كه هر جامعه ای كه بخواهد پوست بيندازد ، نو شود و به جلو برود می بايست بپردازد و ما در اين مرحله قرار داريم.

كار هنری و فرهنگی يكی از مهمترين عرصه هايی است كه آنچه در بالا گفتم ، می بايست در آن بازتاب يابد و اينچنين است كه جنبشهای فكری و كاتگوريهای هنری و گوناگونی  مفهوم می يابد.

 

 قانعی فرد: در اوضاع امروز جامعه ايران ، وظيفه و نقش يک هنرمند جوان چيست ؟ که در ساختار داستانی و نمايشی حرکات جامعه تاثير داشته باشد ؟ يک مثال از رشته خودم می زنم ، مثلا يک مترجم امروزه فقط   نمی تواند در کنجی بنشيند و مانند مترجمان نسل های قبل فقط رمانی در سال ترجمه کند و بس ، به نظرم حتی در لا به لا هم چند مطلب درباره اجتماع و سياست حاکم و ... تنها در جهت روشن کردن افکار و آگاهانيدن ، ترجمه کند ...نميدانم با نظر من موافقيد يا نه ؟

 

 بيضايی: هنرمند و فرهنگ ورز نمی تواند به آن تعاريفی كه برسم راه گذشتگان به ما به ارث رسيده است، بسنده كند. همچنين نمی بايست و نمی تواند بپذيرد كه كار خلاقه اش از زاويه ی ديد يك سياستمدار يا سياست باز تعريف شود. موضوع و هسته ی اصلی هنر و آفرينش هنري، انسان است و دغدغه هايش . ما انسان بی عيب و نقص نداريم . متاسفانه درك ما از مقولات هنوز عميقا مذهبی و آسمانی است، حتی اگر غير مذهبی باشيم. ما هنوز زمينی نشده ايم. فورا جبهه ی “حق“ و “باطل“ می سازيم . دوآليست هستيم .  حتی از دمكراسی نيز تصويری دوآليستی داريم . جهان برايمان يا “بهشت“ است و يا “جهنم“. هنر و هنرمند امروز در جستجوی  رنگهايی است كه بين دو رنگ سياه و سفيدوجود دارند. هنرمند امروز توجيه گر موقعيت و افكار سياست باز و قدرتمدار نيست . انسان را می بينيد با تمام نقاط قوت و ضعفش . ذهن خلاق مرز نمی شناسد و هنرمند امروز موظف به گسترش اين مرزها است . مرزهايی كه اگر گشوده شود ، نه تعصب ، نه ديكتاتور و نه هيچ زورمداری را توان متوقف كردن آن نيست و اين بزرگترين تاثيری است كه می توان بر يك اجتماع گذاشت.